Akarsularda Aşındırma ve Aşındırma Şekilleri

Makale Sayfaları
Akarsularda Aşındırma ve Aşındırma Şekilleri
Dev Kazanı
Peri Bacası Nasıl Oluşmuştur?

Akarsular tüm dış kuvvetler gibi yeryüzünü şekillendirirken hem aşındırma hem de biriktirme yapmaktadır.

Akarsu Aşındırması
Akarsuların yataklarını kazarak derinleştirmesine ve genişletmesine aşındırma denir. Akarsu aşındırmasını etkileyen belli başlı etkenler şunlardır ;

a)Yatak eğimi : Bir akarsuyun akmış saha ne kadar eğimli olursa akarsu o kadar hızlı akmaya başlar ve bu durumda akarsuyun aşındırma gücünün artmasına neden olur.

b)Akış hızı ( Suyun Hızı ) : Hızlı bir biçimde akan akarsuların aşındırma güçleri fazladır. Hızla akan akarsuların su molekülleri yatağına hızla çarpar , taşıdığı çakıl ve kumları yatağına hızla çarptırır böylece akarsu yatağı daha çabuk aşınmaya uğrar.



c)Su miktarı ( suyun debisi ) : bir akarsuyun yatağındaki su kütlesinin artması aşındırma gücünün artmasına neden olmaktadır. Debisi artan akarsuyun taşıma gücü fazla olur.
d)Yatak direncinin azalması : Katılaşım kayaları akarsu aşındırmasına karşı dirençlidir. Oysa tortul kayaların aşınmaya direnci azdır. Bu nedenle kil ve kalker karışımından oluşan marn, ayrıca lös tabakaları içerisinde akan sular yataklarını daha çabuk aşındırır.

Akarsuların yatağında meydana getirmiş olduğu aşındırma üç şekilde olmaktadır .
1.Derine aşındırma : Bir akarsu yatağındaki pürüzleri aşındırarak derine doğru kazar. Derine kazma ağızdan kaynağa doğru gerçekleşir. Buna geriye aşındırma denir. Bir akarsuyun yatağında geriye doğru aşındırma durursa yatak profili iç bükey bir görünüm alır. Bu şekle denge profili adı verilir.
2.Boyuna aşındırma : Akarsular derine aşındırma yaparken kaynaklarını da geriye doğrı aşındırarak yataklarını boyuna uzatırlar.

3.Enine aşındırma ( yana aşındırma ) : Akarsular yatak eğimlerinin azaldığı yerlerde menderesler (büklümler ) yaparak akar. Mendereslerde akarsular yatağın yanlarına hızla çarpınca yatak yanlara doğru aşınır. Bu olay akarsu yatağının yanlara doğru genişlemesine neden olmaktadır.

Dünyada çöl ve buzul bölgeleri dışında kalan yerlerde yeryüzünün şekillenmesinde en fazla etkili olan kuvvet akarsulardır. Akarsuların aşındırma sonucunda meydana getirmiş olduğu belli başlı yer şekilleri şunlardır

1. VADİ
Akarsuların kaynak kısmı ile ağız kısmı arasındaki inişli çıkışlı bir şekle sahip olan yatağına vadi adı verilmektedir. Vadiler akarsuyun yatak eğimine , akış hızına , ve kayaların direncine göre farklı şekiller almaktadır. Başlıca vadi şekilleri şunlardır;

a) Boğaz Vadi ( Yarma Vadi )

Akarsuların dik eğimli yamaçlarda derine kazması sonucunda oluşmaktadır.Vadi tabanı dardır ve akarsı tarafından işgal edilmiştir. Bu vadiler daha çok akarsuyun kaynak kısmına yakın alanlarda oluşmaktadır.Çünkü bu bölümde akarsuyun yatakları dik ve eğimlidir. Örnek; Karadeniz Bölgesinde Canik Dağlarını yaran Yeşilırmak vadisi, Küre Dağlarından geçen Kızılırmak vadisi , Marmara Bölgesinde Samanlı dağlarında yer alan Sakarya nehrinin geçtiği Geyve Boğazı Akdeniz Bölgesinde Bolkar dağlarını yaran Gülek Boğazı .

b) Kanyon

Kanyon vadi , tortul tabakaların yatay olarak uzandıkları arazilerde yada karstik bölgelerde oluşan vadilerdir. Vadi yamacını oluşturan tabakaların dirençlerinin farklı olması farklı seviyelerde aşınmalarına ve taraçaların oluşmasına neden olmuştur.Kanyon vadilerde dik ve taraçalı bir görünüm vardır. Dünyanın en büyük kanyonu ABD'de Colorado kanyonudur. Türkiye'de Akdenize dökülen Göksu , Manavgat ve Köprü çayları üzerinde dar ve uzun kanyonlar bulunmaktadır. Buralarda bulunan karstik arazi kanyon vadi oluşumunda önemli bir etken olmuştur.

c) Çentik Vadi
Aşınmaya karşı direnci fazla olan arazilerde derine doğru aşındırma neydana gelmektedir. Vadinin profili “ V “ şeklindedir. Derine doğru bir aşındırma söz konusudur. Aşınmanın devam etmesi sonucunda vadi zaman içerisinde boğaz vadi görünümünü alır. Akarsuların yukarı çığırlarında çentik vadiler görülmektedir.

derine aşındırma az olacağı için akarsu daha çok yana doğru aşındırma yapmaya başlar . Yana aşındırmanın etkisi ile vadi yamaçlar yatıklaşmaya başlar.